Dabor, i fo ni rode konbienn moun l’avé La Rényon l’ané 1848. D’apré zot ? Vi ké koméla i doi an avoir près nèf san mil pèrsone san tro égzazéré. Figuir azot dann tan la l’avé san vin mi pèrsone solman. Konbien té lib ? konbien té zésklav ? L’avé i paré 62 mil zésklav épi 58 mil lib.

Sa i étone pa zot sa ? Près lo mèm nonm lib ké lo nonm zésklav ! Donk l’avé moityé blan, moityé noir ! La pa konmsa i kont sa. Pars in lib té pa blan fèrblan san pour san é in zésklav té pa noir d’marmite san pour san. Pars dann tan la lo moun té bien mélanjé. Souvan dé foi lo zésklav té pli klèr ké lo mètr, é lo mètr pli bronsé ké lo zésklav. Té pa in règ zénéral, mé té i ariv a ète konmsa tazantan. Sof biensir bann noir i sort ariv par la trète : la plipar d’tan ké zot i sort l’Afrik, Madégaskar, Komor, zot lété pir ras z’ot péi.

Zot i koné si avan l’abolisyon désèrtin zésklav té i pé vni lib ? Oui, si lo mètr i done ali son libèrté pars li la fé kékshoz bien, sansa si, konm téi ariv souvan dé foi, lo zésklav té zanfan d’san lo mètr é sa lété pa rar ditou. Donk lo mètr té i vé pa son zanfan i rès zésklav épi li téi afranshi lo mane non rokoni. L’èrla, lo mètr té i donn son zanfan in karo la tèr, dé troi tète zanimo épi mèm inn dé zésklav, avèk in kaz si li nana.

Sé in n’afèr i ésplik pou kosa lo nonm moun lib la goumanté konmsa dopi la révolisyon fransèz ziska l’abolisyon… In zour moin la lir in zistoir : in savan i sort déor, i mont dann sirk Silaos avèk in portèr bien bronzé. Li kal la kaz inn pèrsone bien bronzé avèk in madam konm li épi in bann ti marmaye parèye galman. Ariv l’èr manzé lo moun i akèye i domann lo savan si lo portèr té in blan. Lo savan i di oui é lo boug i di : donk li pé manz a tab avèk nou. Sé konmsa ké lé shoz la spasé !

Antansyon, si mi amenn lé shoz an plézantri zot sar kapab kroir lo l’ésklavaz isi La Rényon té zantiy zantiy konm kari lantiy. Alé pa kroir sa pars l’ésklavaz té souvan vyolan, kék foi patèrnalis é zamé agréab pou viv pou lo zésklav sirtou kan i aplik lo kode noir kisoi sète 1698, sansa sète 1723. Mé nou va oir sa par la suite.

Nb. In l’afranshi koman té i apèl ? Téi apèl in sitoiyin é li l’avé lo droi mète linz klèr épi anmansh in shop dsi son tète.