Kan mi antann i di nout lang kréol rényonèz l’apré dékaniyé. Kan mi antann désèrtin apré di i parl moinzanmoins kréol rényoné mi sava dann la zone pyétone Sin-Dni. Mi mont in foi dopi ti bazar ziska la ri d’ Pari, mi ardsann in foi épi mi arfé in dézyèm foi lo èm parkour si posib in samdi aprémidi sansa in mèrkrédi aprémidi, l’èr bann jenn lé foulé dann la ri pyétone.

Kosa mi fé ? Mi ékout pou konète si i koz ankor kréol rényoné sansa si i koz pi. Mi doi dir azot shak foi moin la fé sa moin la antann koz kréol, kréol, kréol rényoné. Dé foi in pti kou d’fransé sansa in grin shimaoré... Pou tir kosa konm konklizyon ? Okin biensir pars sak mi fé lé pa syantifik ditou. Mé sèl z’afèr mi tir sé ké nout kréol rényoné lé bien vivan é li lé bien prézan kan bann jenn rényoné lé anparmi.

Aprésa mi kalkil in kou. Mi domann dann mon kèr, moin ké lé pou lo bilinguism si sa sé in n’afèr posib. Si lé posib ète biling dann in sosyété la lang kolonyal néna in éstati dominatèr konm li néna. Mi domann amoin si lé posib mète lo dé lang kitans-a-kitans é moin lé blijé pans in l’ékilib konmsa lé pa posib pou trouvé.

Sof si i done lo lang matèrnèl in l’éstati ofisyèl. Ofisyèl sé kosa ? Sé kan la vi piblik i ansèrv lo lang matèrnèl. Ko-ofisyèl sé kosa ? Sé kan la vi piblik i ansèrv lo lang matèrnèl konm i ansèrv lo l’ansien lang ofisyèl (lo fransé par l’fète). Zot i koné gouvèrnman kors la domann in l’éstati ko-ofisyèl pou lo lang Kors mé prézidan la Répiblik la fé konmsi domann-la i rant par in zorèye épi i sort par l’ot.

Astèr alon koz in pé dsi sak i anpèsh lo bilinguism : si dann zournal i tiliz lo lang ofisyèl kolonyal 99 % d’tan épi d’plas. Si l’ékol lé dann lang-la omoins la plipar d’tan. Si i dmann épi i ofèr travaye dann lo lang ofisyèl kolonyal. Si la kultur ofisyèl i ansèrv galman lang-la. Si lo bann télé épi lo bann radyo lé konm mi sort di anlèr la. La pa tro difisil pou tir lo konklizyon lo bilinguism la port lé také dovan li.

Mèm si shant la plipar d’tan dann lo lang matèrnèl-mi vé anparl sak i apèl nout kréasyon kiltirèl. Mèm si la majorité d’moun i koz dann lo lang matèrnèl. Mèm si kan nou lé anparmi ni koz dann lo lang matèrnèl. Konpran amoin bien, nou lé pa dann in sityasyon lo bilinguism, nou lé riskab rès dann in sityasyon diglosik. Diglosik ? Oui sé kan dé lang i viv inn koté l’ot é inn mayé avèk l’ot é ké l’inn néna in l’éstati bien solid, bien armé, bien ofisyèl é l’ot néna in l’éstati d’infèryèr. Sé lo ka zordi ankor rant lo fransé épi lo kréol rényoné.

L’èr la, si ni vé nout lang kréol rényoné néna lo plas i konvien ali é tout lo plas ni vé pou li, nou lé blijé réklam pou nout pèp nout résponsabilité. Avan té i apèl sa l’otonomi mé sof an touléka i pèrmète nout pèp libèr ali, nout l’ékonomi libèr ali, nout kiltir nout lang libèr ali. Lé konmsa é pa otroman.

Justin