
Mal-do-mèr dann sarèt
28 juin, parLo zour la pokor kléré, Zan-Lik, Mariz é sirtou Tikok la fine lévé, mèt azot paré. Madanm Biganbé i tir zot manzé-sofé, i donn azot, zot i manz. (…)
In lomaz pou in gran travay kiltirèl
24 octobre 2005
Samdi dernié, Lotèl La-Rézion. In takon demoun la batt for mèm zot min, pou kat granmoun la batay pou mèt nout kiltir anlèr, pou kat zarboutan la vanz pou maloya tout zot vi. Batt la min for po Firmin Viry, mé batt ankor pli for pou sak la kit anou : Granmoun Baba, Granmoun Bébé, èk Granmoun Lélé.
La Rényon la fé in gran lavansé dan son listoir kiltirèl. Poitan, nout kiltir la sitan trèn dann la bou. La di an 1848 lesklavaz té fini. Bann désandan zesklav nora in bon bout somin Granboi pou fé, pou niabou mèt vréman nout kiltir anlèr. Sou solèy lasimilasion kiltirèl, maloya té nioré, bordé, kamouflé, rabésé. Soman, détroi la pa largé. Zot la rakonté zot listoir. Zot la rakonté an kréol, an ka zot zanfan i oubli la lang moman-papa. Zot la santé zot malizé, zot bonèr, zot kouraz, zot fors, zot lamour, zot péi. An mèm tan, zot la done zot savoir zot bann zanfan, zot lantouraz. Sétaki la trap servis kabaré, sétaki la désid fabrik roulèr, bob èk kayanm, sétaki la préfèr rakont zistoir lontan. Parlfèt, bann granmoun la ramasé nout tradision, épisa la transmèt pou bann zénérasion i vien apré. Soman i vé pa dir na pi travay pou fé. Zordi ankor, nana ankor in takon somin pou trasé.
O ! mé lé vré. La fali atann 1976 pou antann le promié vinil maloya. Epi maloya la gingn son plin liberté rienk dann zané katrovin. Samdi 22 oktob 2005, nou la désot in gran létap la rekonésans nout kiltir. Té gayar voir demoun bandé konmsa. Par-là ou voi La Rèn, Irène Barivoitse. Lot koté nou apersoi madam Baba. Thérèse Philéas lé antouré èk in parti son bann zanfan. Episa, Firmin Viry èk tout son fami. Samdi, La Région Réunion èk la Maison des civilisations et de l’unité réunionnaise (MCUR) téi rékonpanss kat gadianm zartis rényoné, kat potomitan, pou tout zot léfor zot la angazé pou ramas nout tradision, é mèt ali dann la min la zénès La Rényon.
In lomaz pou bann zarboutan
"San so bann zarboutan, noré poin nout kiltir" la di Carpanin Marimoutou, Chargé de mission à la MCUR. Li mèm, li arkoné tout le mérit so bann zarboutan navé, porézon zot téi viv dan in tan navé poin lo droi kozé. Par zot minm, nout kiltir la vienbou sort dann fénoir. "Nout kiltir, nout lang, té tro souvan, tro lontan, an kasièt, an misouk" li kontini. Zordi, la MCUR èk la Région Réunion i vé fé sort nout kiltir dann gafourn. Dabor inn, pou ar’done la fierté nout kiltir, la fierté nout zansèt. Po Françoise Vergès, chargé de mission à la MCUR, i fo nou armèrsi tout demoun la fé nou lé rénioné zordi. Rant lané 2004, 2005, La Rényon la plèr la disparision kat maloyèr gadianm. Rwa Kaf, santèr maloya é in zénial rakontèr zistoir, la kit anou an promié. Lo 20 désanm 2004, la komine Sint-Sizane la mèt ansanm po rann in lomaz so moniman kiltirèl. zordi, la sal dé fèt i port le non Gérose Barivoitse. Le mèm jour, la Région Réunion èk la MCUR la done ali le tit "Zarboutan nout kiltir 2004".
Lélé la parti novanm lané dernié. Granmoun Baba i désot la vi an désanm 2004. Le 22 févrié 2005, sé Granmoun Bébé téi tir son sapo. Zot troi la gingn so lomaz-là, le tit “Zarboutan nout kiltir”, sétadir i konsidère azot kome bann poto i port nout kiltir, i konsidèr azot kome in fondasion nout kiltir. Bann rénioné soman i doi pran lègzanp dési so bann boug-là. La pa bézoin dir i sov nout lang, si nou batay pou li rienk kan nana kolok, ousansa kan nana la semèn kréol ou le vin désanm. Toulézour i fo batay pou not lang kréol.
In farfar nout Kiltir rényoné
Bann rénioné i doi pran konsians linportans nout kiltir. "Si in pèp i viv san son kiltir, li pé pa viv si la tèr, odrémié viv sou la tèr. Si nou la pèrd nout kiltir, dizon nou lé mor" Firmin Viry i di. Po Michel Colardelle, directeur du musée national des civilisations de l’Europe et de la Méditerranée, é parin la MCUR, i fo nou konsidèr nout lang rénioné kome in zoutiy pou fé rekonèt nout kiltir. Li di i fo nou prézèrv “vitman”nout kiltir. Soman, i doi pa anpès anou voir osi nout zistoir prézan. O-kontrèr, dawar i fo nout ansèrv la modèrnité pou sovgard nout listoir lontan, nout kiltir. Sa i konsèrn tout demoun, kisoi bann zéli, kisoi franksionèr, kisoi le pèp an zénéral, tout demoun i doi done la min pou ramass nout kiltir. Là, mintnan. La Maison des civilisations et de l’unité réunionnaise, parlfèt, i tonm kome in bon zoutiy siantifik pou fé sa. Soman, i fo osi bann politik i mèt la min ansanm pou protèz nout trézor kiltirèl vivan, é valoriz nout kiltir rénioné. Samdi, nou la viv in gran létap : La Direction régional des affaires culturelles (DRAC), la Région Réunion, le Département, é le prézidan l’Association des maires de La Réunion la sinié zot angazman ékrir in plan "pour la sauvegarde et la valorisation du patrimoine culturel réunionnais" (voir encadré). La siniatir la espasé devan le parin la MCUR, Michel Colardelle, é devan lansien prézidan la répiblik popilèr Mozanbik, Marcelino Dos Santos. Ali, sé in moniman li tousèl. Li la vanz pou libèr le Mozanbik. Li ar’prézant la lit pou la dékolonizasion Lafrik. Zordi aprémidi, zarboutan-là i done in konférans la Rézion.
Bbj
Viry konm an 1976
Firmin Viry, Zarboutan nout kiltir po lané 2005. Sak la viv lévènman, la gingn antann Firmin koz dési son langazman koté PCR pou fé rekonèt nout lidantité rénioné, nout maloya, nout lang kréol. Firmin Viry la port anlèr maloya. Dann katrièm kongré PCR, bann kamarad la antann ali krié pou ki respèk poudbon nout kiltir. An 1976, son premié santé lé anrezistré. Le MCUR i kado anou la réédision lo 33 tour là. "Viry 1976". Bann rénioné va gingn antann Viry rakont maloya, épisa in diskour Paul Vergès...
Tout demoun lété prézan, la gingn shakinn son CD. Dawar tanto dan lé bak bann diskèr.
Charte pour la sauvegarde et la valorisation du patrimoine culturel réunionnais
Déclaration d’intention
Le mardi 18 octobre 2005, sous l’impulsion en particulier de la France, l’UNESCO a adopté la Convention sur la diversité culturelle. Cette convention souligne l’importance de la mise en œuvre de mesures visant à protéger les expressions culturelles et le patrimoine contre une logique exclusivement marchande afin d’en valoriser la diversité.
Une telle démarche est très importante et tout à fait pertinente pour La Réunion. Les expressions multiples du patrimoine culturel comptent au nombre des fondements de l’identité des Réunionnais, en même temps qu’elles contribuent au patrimoine de l’ensemble de l’humanité.
Ce patrimoine culturel est matériel, naturel dans la mesure où les paysages et les sites rendent compte des relations que les hommes ont façonnées entre eux ; mais aussi en grande partie immatériel. La sauvegarde et la valorisation du patrimoine sont essentielles pour le maintien de la diversité culturelle qui fonde la culture réunionnaise.
C’est dans cet esprit que les signataires s’engagent à élabore ensemble une charte pour la sauvegarde et la valorisation du patrimoine culturel réunionnais.
Signataires :
La DRAC - La Région Réunion - le Conseil Général - L’association des maires de La Réunion
Lo zour la pokor kléré, Zan-Lik, Mariz é sirtou Tikok la fine lévé, mèt azot paré. Madanm Biganbé i tir zot manzé-sofé, i donn azot, zot i manz. (…)
Le calendrier scolaire élaboré par le Rectorat pour les 3 prochaines années est désormais connu et fait débat. Pour cause, à l’exception de (…)
Sur proposition de Gérard COTELLON, directeur général de l’ARS La Réunion, Patrice LATRON, préfet de La Réunion, a décidé le retour au niveau 2 du (…)
Le Conseil départemental a décerné, le vendredi 27 juin, les prix « Thérèse Baillif » et « Célimène » lors d’une cérémonie organisée dans (…)
Les cours du pétrole ont connu une nette hausse à partir de la deuxième quinzaine du mois de juin, portés par l’extrême tension au Moyen-Orient et (…)
Mé dam zé méssyé, la sossyété,dsi la késtyonn fors néna la fors natirèl, sak wi gingn an néssan épi an grandissan korèktoman. Mwin lé sirésèrtin (…)
Le 16 juin 2025, le Tribunal administratif de Paris a suspendu en référé l’arrêté du 26 février 2025 ordonnant le blocage de 17 sites (…)
Le Président des Etats-Unis, Donald Trump a ordonné le bombardement de trois sites nucléaires en Iran, dans la nuit du 21 juin 2025. Dans une (…)
Les élus de Guadeloupe ont adopté des résolutions « sur la fusion des deux collectivités, sur les compétences et l’autonomie fiscale », le 17 juin (…)
Des manifestants, réunis le 23 juin devant les institutions européennes, ont demandé la suspension de l’accord d’association liant l’UE à Israël. (…)
L’État poursuit son engagement en faveur de la transition énergétique et de la décarbonation de l’électricité à La Réunion. À l’issue d’un appel à (…)
Normalien et énarque, chercheur en philosophie politique, Bruno Guigue est professeur invité à l’Université normale de la Chine du Sud (Canton) et (…)