
Hommage à la femme de Bruny PAYET
1er juillet, parLa section PCR du Port apprend avec une profonde tristesse le décès de Nadia PAYET, ancienne déléguée syndicale CGTR. Militante engagée et (…)
Kolok internasional
6 octobre 2005
Koman bann téks lontan la voyaz dann loséan Indien ? Koman la bouzé ansanm kozman domoun ? Koman i avans l’ékritir ? Kolok la komans la Rézion ièr, i kal in kou tout bann savan pou koz ansanm si lavantir-là. In soubatkoz ousa toulmonn i giny nir.
Serge Svizzero, prézidan liniversité La Rénion, la komans kozé si la manir in nasion la mét in pép atèr i obliz ali anminn son rolizion, son lang, son lékritir épi son manir viv. Si lé vré pou lo latin lontan, pou langlé zordi, li fé romarké loséan Indien i partaz lo malèr in pasé kolonial, sa i fé not tout zordi i konpran fransé. Henriette Walter, kan li va rouv bann konférans, va roni si so nosion frankofoni é si le fét la Frans i may pa bann Fransé, sanm bann frankofone péï déor. Pou lo prézidan liniversité, kolok-là va anminn domoun travay ansanm-ansanm, La Rénion i gatir l’Erop sanm loséan Indien pou fé avans bann siantifik tout nasion é pou pous dovan bann lidantité kréol.
L’oséan la rosérs
Alain Armand i ropran lo tit lo kolok “L’Ecriture et la construction des langues dans le Sud-Ouest de l’océan Indien” é i bat ali an “L’écriture est la construction des langues...” inn fason dir son santiman. Lo vis-prézidan Konséy Rézional pou la kiltir i di la sosiété la touzour bézoin mié konprann sa, sirtou kan na domoun i blok lo soubatkoz si la lang ék la kiltir. Lo pép la bézoin konét é sé pou sa la Rézion, kinm li fé pa la loi la-dsi, i apiy bann rosérs si kréol. Pou Alain Armand kolok-là i sa va dann minm sans bann zéta zénéro la kiltir.
Té rés Gillette Staudacher-Valliamée pou rouv lo kolok li-minm la préparé. Pou li, lé klér l’oséan Indien lé in landroi la rosérs i inm rogardé pou konét parkoman bann téks ék bann lang i bouz. Si listoir lé bien koni, la pokor fé konét bann dernié rosérs si la lang. Koman tonm si bann promié téks ? Kél rol lo kozé domoun néna dann lékritir ? Koman i roul se gran lavantir lékritir kan ou rogard ali kroizé somin lingouistik, litératir, droi, listoir ? Ala dé troi kestion i amont somin la rosérs i tras.
Eiffel
o Daniel Véronique, profésér liniversité Provans
"Grafi kréol, gramatizasion ék fénésans lingouistik"
Dann promié débi lo tan la koloni dann loséan Indien, kan i mark bann téks kréol, koté dizuitiém-disnéviém siék, sa i réponn plizièr lobligasion : trouv koman mark kozman domoun térlà pou fé la litératir ansanm, pou ékri bann zistoir, bann romans, pou fé katésism, pou tribinal, pou travay gramèr... Kisoi domoun terlà, sinon domoun déor, i giny pa mét si koté sakinn la avans in lékritir étimolozik fransé sanm in manir nèv marké in kozé tout la bann i arkoné la pi d’fransé.
So manir ékri i amont sat S.Auroux i apèl gramatizasion. Pou fé, pou ariv o bout, lé oblizé koup la lang an morso é parlfét i fé sort inn gramèr. Bann promié modékri i amont koman domoun té éséy konpran kélfason la lang i bat.
Daniel Véronique i pran inn tralé téks pou amont koman in lékritir kréol ankor tann lé mayé sanm la manièr domoun i mazine la gramèr. Pou sa, li pas an rovi bann déterminan, bann négasion, bann group lo mo otour lo vérb.
o Jean-Claude Carpanin Marimoutou, profésér LCF-UMR, La Rénion
"Lékritir bann fab kréol La Rénion, dopi Louis Héry ziska Georges Fourcade"
La litératir ékri kréol, La Rénion konm dan lé zot sosiété kréol, i énét sanm la fason transform bann fab - souvan défoi sat La Fontaine - té sort dann tradision lékol ék lakadémi.
Lo zéni in boug kom Louis Héry (1828), koté lo Morisien François Chrestien sinon lo Martiniké Marbot, lé dann son kostaz bann tèm é bann fason avansé la fab fransé sanm sat bann zistoir kréol rénioné kom té di dann bitasion.
Dopisa, i mét anlèr in zanr fab kréol rénioné i dovien ti pa ti pa otonome é i mazine son manir rakonté si sat li la anvi kozé li-minm. Bann frui litérér i sa va ansanm in vré travay pou done lo mo zouti la grafi, zouti semi lo mo, zouti si son moulir, si son rol... Tousa i fé pét soubatkoz ant sat i ékri é bann savan lontan, kisoi Rénioné kisoi domoun déor paréy Hugo Schuchardt. Carpanin Marimoutou i port atansion la manir domoun i akéy sa é li poz késtion si le fason litérér é lingouistik la fab kréol.
o Véronique Bertile, Doktèr lo droi, La Rénion
"Lang rézional ou minoritér sanm konstitision (Frans, Espagn, Itali)"
Kosa i lé, pou lo Droi, la plas kréol rénioné, lang rézional, dovan lo fransé, lang la Répiblik ? La léktir bann téks nasional la loi i amont plas-là na son limit. Amaré dann la vi privé, kréol rénioné lé kanminm toléré dann lantouraz piblik - sirtou dann lanséyman - tank li vir pa la lang ofisièl. So manirfé la Répiblik lé romi an koz par sat lé anlèr kom par sat lé atèr.
Bann Droi éropéin (Conséy l’Erop épi l’Inion éropéinn) in koté, épi bann sanzman linstitision dann Nouvél-Kalédoni épi Polinézi lot koté, i anminn anou kalkil inn ot fason koman okip bann lang rézional. Pou kréol réyoné sa i rouv baro pou in pli gran rokonésans. Veronique Bertile i di parkoman ni pouré prann ékzanp si sat la éspasé parkoté l’Espagn sinon l’Itali.
o Vinesh Hookoomsing, profésér liniversité Moris
"Lékritir é nout markaz si la tabula rasa not monn kréol : lo ka morisien"
Dann ékél é dann konbyinn lang lo monn kréol i ékri ali ? Le kozé lékritir lékrivin martiniké Gilbert Gratian i plas ali - dapré sat la ékri “L’éloge de la créolité” - si le bout dé langé ék dé kiltir, fransé é kréol, i fé parti nout l’ékosistém.
Partir si in lékosistém ou in lékolozi plitok si in lantouraz socio-istorik, i mét la problématik kréol dann in karo pli gran ousa domoun kom Mufwene i kréz rédyion pli loin. Vinesh Hookoomsing i rokalkil la kréolizasion, li étidi lo rol lékritir kréol morisien dann tan la koloni épi dann son mars an avan dann zinstitision Moris dopi lindépandans. Zordi bann morisyin i komans tonm dakor pou in grafi larmoni.
An plis ke sa
Lo matin dann la sal Konséy Rézional soubatkoz té sa va si “la dynamique français/créole dans l’océan Indien”. L’apré-midi lo kolok té kontini la fak si “Tradition orale et écriture grammaticale”. La ankor navé bonpé kozman té gayar. Marvelle Estrale, inn sérséz Linstiti Kréol Sésél la koz si zarsiv ék kolektaz tradision oral, an partikilié si bann téks moutya gramoun séséloi té dans é té sant. El i réflési si la fason zot la moul la lang koméla. Navé ankor Sully Santa Govindin é son travay si Surya Vanom nou la fine kozé dann Témoiniaz épi Vilasnee Tampoe, inn doktorant rénionéz i travay si lékriti kolonial dann sinéma.
Na in proféser Maputo for-minm i apèl Mathéus Katupha la loup lavion, lo kozé li dové fèr ièr, va fé zordi si li ariv. Michel Lafon (CNRS) la fé in kominikasion si dé lang lékritir i sépar dann l’Afrik du Sud. Volona Hajaso-Picard (CRLHOI) la fé in lamontraz par raport lo vié manir é lo manir név ékrir é koz si la lang malgas. Pou fini Gilette Staudacher-Valliamée (CRESOI) la okip la gramèr kréol é la manir i mont bann lang dann loséan Indien dopi Etienne de Flacourt (1658).
Zordi kolok i s’pas Départman lo matin, la Méri Sin-Ni lapré-midi.
La section PCR du Port apprend avec une profonde tristesse le décès de Nadia PAYET, ancienne déléguée syndicale CGTR. Militante engagée et (…)
C’est avec tristesse que nous apprenons le décès de Nadia Payet, veuve de notre camarade Bruny Payet. Témoignages adresse ses condoléances à (…)
Mézami zot i koné lo kozman k’i di konmsa : « la loi sé lékspréssyon la volonté zénéral. ».Poitan défoi ou lé a’dmandé kossa i lé oziss volonté (…)
Face à l’urgence de la situation de la maltraitance animale à La Réunion, l’association CIANA a lancé un appel aux décideurs, afin de "travailler (…)
Mézami,médam, zé méssyé , la sossyété, lé pa toulézour wi gingn in bon akèye. Défoi oui, défoi non, sirtou dann in sossyété wi koné pa bien lo (…)
Cinq mois après le lancement du plan « Anti-bandes », composante majeure du plan d’action départemental de restauration de la sécurité au (…)
Le 16 juin 2025, le Tribunal administratif de Paris a suspendu en référé l’arrêté du 26 février 2025 ordonnant le blocage de 17 sites (…)
Les cours du pétrole ont connu une nette hausse à partir de la deuxième quinzaine du mois de juin, portés par l’extrême tension au Moyen-Orient et (…)
Des manifestants, réunis le 23 juin devant les institutions européennes, ont demandé la suspension de l’accord d’association liant l’UE à Israël. (…)
L’État poursuit son engagement en faveur de la transition énergétique et de la décarbonation de l’électricité à La Réunion. À l’issue d’un appel à (…)
Dans les départements d’outre-mer, près d’une femme sur deux qui devient mère ne vit pas en couple, configuration familiale bien plus fréquente (…)
Une fois de plus, des femmes sont la cible d’une forme de violence lâche, insidieuse et profondément inquiétante : les attaques à la seringue dans (…)