Témoignages - Journal fondé le 5 mai 1944
par le Dr Raymond Vergès

Cliquez et soutenez la candidature des Chagossiens au Prix Nobel de la Paix

Lakey lo sit > Culture > Il était une fois

L’avé in foi... l’ordonans Louis XIV pou défann tyé torti

mardi 17 mars 2009, sanm Georges Gauvin

Tout bann versyon lartik-la : [Kréol réyoné] [français]


27 févriyé 1713, la-ba dann son gran shato Vèrsay, lo roi Louis XIV la tranp son plime z’oi dann l’ank pou sign in règloman konm de koi, bann bourboné — nout bann vyé z’ansèt par l’fèt — té i doi arèt tyé, arèt masak bann torti d’tèr, pars té riskab fni avèk la ras.


Koman sa l’arivé don ?

Pou byin konprann l’istoir, alon bat in karé an aryèr pou oir koman La Rényon lété dann promyé komansman... dann promyé tan demoun la komans arivé. Dann tan-la, nout péi té i apèl l’il Bourbon — la pa son promyé nom, mé sa in nom li la konsèrv lontan. L’avé poin z’abitan ; l’oséan indyin, kaziman vide dési in bann gran sirfas. Ala k’in zour, san fé par éksopré, in bato la vni bit avèk nou. Dési bato-la, lavé in bon pé malad : in pé l’avé mal-o-vant, d’ot lavé la fyèv, déssèrtin lo dan té i grenn... tazantan, té i anmay in kor dann goni épi té i zèt ali dan la mèr. sa té i fé : "plouk !", épi shakenn té i pans, pé s’fèr in zour sar mon tour ! Alor, lèrk an-o lo ma, inn la kriy : "La tèr ! La tèr !", ziz pi si l’moun té kontan, la tèr zis tèr-la, dovan zot ! Ankor, kèl tèr ? Dizon lo paradi térès i rouv an gran dovan zot:in gran foré, dépi roulo la mèr kan i kraz dési lo bor, ziska la montagn an l’èr la-ba : palmis, fanjan, tamarin dé-o, ti-nat, gran-nat, boi d’bonbar, boi d’shandèl,boi d’momon, boi d’santèr, boi d’oizo, boi d’sours ; néna si tèlman, i vo myé mi arèt la-mem, sansa domin matin nou sar ankor la.

Dizon lé dann paradi !

Vit-vit i débark, i boir d’lo fré, delo pür ; i roul dann zèrb, é nana toutsuit konm in soulazman. Sat té fay-fay i lèv dobout, gayar ! Bann mor, la pa loin zot i résisit ! Alon pa plézanté, mé kan ou i oi sak ou i trouv, dann péi — la, ou i pé konprann koman lo kèr d’moun lé dan la joi. Aryink bann zoizo nana : tout koulèr é pa sovaz ankor ; Mèm si zot la zamé vi d’moun, i vyin pou louké, i poz dési zépol, i manz kaziman dann zot min : pizon ramyé, tourtrèl, péroké maskarin, zibis, san konté dodo in spès zoizo byin gra i vyin mem pa bou volé... In kou d’baton, ou i tap dann ta, épi na tro pou ramasé ; Tousala an griyad, an roti,an fritir, an broshèt...Lo gou péi oté ! Mi oi d’isi, zot boush i fé d’lo... Épi poisson alor ! An kantité siouplé... zangiy, i fo oir koman nana... si ou i travèrs la rivyèr, san pran prékosyon, lé riskab kapote pa ou sitèlman lé gro !

Domaz la pa sov bann torti !

Azout èk sa tout bann torti d’tèr, kosto vèy pa koman, kab transport in moun dési zot do ; vinn-sink pèrsone i manz vant plin dann in sèl torti é lo foi ? Oté, sa lé bon ! In sèl linkonvényan : la nuit, pa moiyin dormi dési la plaz sansa lé riskab kraz aou ; A ! torti, sa dmoun la konète manzé sa ! É kank bann bato, la voil té i gonf, pou pran la mèr, lavé pa moins dé san, sansa troi san torti vivan, té i fé la ké pou fini an kari ;
Toultan té i tyé, té i tyé, plis-k’i an fo, gaspiyaz ! zot i oi astèr pou kosa lo roi Louis XIV la pran son lordonans 27 févriyé 1713.

Lé tan pou fé in kont !

Mé sa la pa ansèrv aryin : rod azot in torti sovaz éstèr, La Rényon ! Mé sak nout vyé zansète la fé avèk torti, zot la fé èk zoizo épi èk poisson, ansanm pyé d’boi galman. Zot la konèt défrishé, zot la konète ansasiné ; Sak zot la pa fé, par zot mem, la maladi, sansa lo zanimo zot la amènn èk zot la fé so rol-la : lo shyin, lo shat, lo ra, koshon, kabri la anshév la natir ; É nou mèm, koméla, zot i kroi ni réspèk pou vréman nout l’anvironeman ? Mazine anou : la poin demoun i zète poizon dan la rivyèr ? Na poin demoun i plish pyé d’boi pou fé la tizane ?
Inya ! Lé tris a dir, mé i arsanm demoun na riyink lo gou pou tyé dan zot kè ! Lo gou pou gaspiyé ! Lo gou pou masakré ! zot i kroi pa sré tan, ni rouv in pé lo zyé, konmsa nout zanfan épi lo zanfan d’nout zanfan i gingn viv konm k’i fo dési la tèr bonbyé ! É sokour lèrk lé ankor tan sak i rès dann nout bio-divèrsité.

G et R. Gauvin


Inn modékri, inn ti lavi, inn komantèr ?

signaler contenu


Facebook Twitter Linkedin Google plus