
Accord historique pour la Nouvelle Calédonie
14 juillet, parTrente sept ans après la poignée de main historique engageant la Nouvelle-Calédonie sur le chemin de la paix, nous prenons maintenant la voie de (…)
ZISTOIR KREOL RENYONÉ
5 séptanm 2009, sanm
Lavé inn foi, pou inn bone foi, dan la vil de foi, méssyé lo foi, la manz son foi èk in grinn sè l !
Pou komansé
Dalone, dalon, mi pans pa si anparmi bann zistoir La Rényon nana inn lé pli koni ké zistoir Tizan. Mèm sak i koné pa bann zistoir tizan, i koné lo pèrsonaz é sa i fé parti nout patrimoine. Parmi sak i koné bann zistoir-la, nana in pé i koné in bon pé z’avantir, nana i koné solman inn-dé. Arzoute èk sa, lé pa rar in mèm zistoir lé pa parèy dann la mémoir in rakontèr zistoir ké dann sète in n’ote rakontèr. Lé konmsa, lé konmsa, na poin pou rogrété, na poin aryin pou zété pars in rakontèr, li mète in pé la sos par li-mèm… sa lé normal. Na ankor i n’ote afèr sé k’souvan-défoi, ou na souvnir dan la tète, sé sak oute vyé famiy la rakonte aou, san lir é san éktrir. Donkalor, lé pa étonan si sak mi sar rakonté, lé pa parèy ké sak lé byin gardé dann z’ot mémoir, mé parlfète, lé pa moins, lé pa plis valab ké la myène é vèrsi-vèrsa. Pa bézoin véksé, moin pou mon par mi vèks pa. Alon anvoyé, konm d’abitide, boute par boute, morso par morso, avantir par avantir.
Kriké ! Kraké ! Promyé morso : dolo na poin lo gou gronouy !
Momon tizan té an voi d’famiy. Zistoman, èl té i atann son pti garson i ariv... Kan demoun lé konm sa, zot lé in pé difisil, i fé in pé kapris épi nana sak i apèl l’anvi la pa touzour fasil pou kontanté. Momon tizan té i domann son mari dolo. La pa n’inport ékèl lo, mé dolo la poin lo gou gronouy. Lo pov boug i sava rodé pars li vé pa malkontante son madam épi a s’ki paré l’anvi-la sa i mark lo zanfan : konm in tash déssi la po, souvan sa lé mal plasé é i fé pa zoli ; Donk papa Tizan i sava rode dolo. Li ariv in l’androi dolo lé klèr, lé pir, lé zoli vèy pa. Li santi le lo, mé i san pa aryin donk li di dann son kèr : « I san pa non pli dolo gronouy ! ». Fyèr konm Rataban, li ranpli son gargoulète épi li artourn an vitèss son kaz, an pansan son madam sar kontan avèk li. Ay-ay-ay, li la pankor poz lo gargoulète déssi la tab ké son madam i gingn mo d’kèr, é léparé pou ranvoyé, épi i di ali : « Mon mari, ou i san pa lo-la na lo gou gronouy ? ». Fransh vérité lo boug i san pa aryin, mé li artourn rode so famé lo la poin lo gou gronouy.
Kriké ! Kraké ! Kriké méssyé ! Kraké madam ! In pé plis papa Tizan i pèrd la bou l !
In gran zourné, lo boug i monte i dsann, i sar rode delo. Shak foi li armène in lo, son madam nana mo d’kèr épi i roprosh ali. Papa tizan lé plizanpli dékonsèrté. Li di dann son kèr : « Mon dyé ségnèr, kossa moin la fé aou don ? Kèl malédiksyon an avoir in madam konmsa, i fé monte amoin, i fé dsann amoin san pityé pou moin. Kossa i fo fé ? ».
Kossa i fo fé ? Sa in gran késtyon ! Pars si ou nana ankor in l’idé, ou i pé fé ankor in l’antropriz rode delo, mé si ou la pi d’lidé, la lé mol é oute konsyans la pa trankil.
Mi koné in pé nora pèrd kouraz pou moins ké sa, nora anvoy lo fanm baladé, nora di aèl èl l’apré rode l’inpossib, mé papa Tizan lé pa konmsa. Mèm li lé afayi par lo bann z’éfor li la fé, li vé ankor fé. Alors, li domann son madam :
« Kossa i lé so lo la poin lo gou gronouy-la ? Ousa sa i lé ? Koman i fé pou alé rode sa ? ». Mé lo madam i di ali, sé li k’i doi trouvé, pars si èl i di ali sa, koué k’li ansèrv li ? Papa tizan lé byin an-nuiyé, lé byin trakassé, li fini par mazine li la maryé avèk in fanm i konvyin pa li. Li rapèl sak son vyé famiy la di ali : « Maryaz la pa badinaz ! Tyinbo la pa largué ! Sak Bondyé l’amaré, i pé pa démaré konmsa ! ». Ay-ay-ay, traka d’sisya !
Li kalkil in kou épi li mazine, i ansèrv de riyin alé rode ankor in kou d’lo ! Donk li di son madam, konte pa dsi li, pars li gingn pa fé sak èl i vé. Boudikont, alé èl-mèm rode sak i fré plézir sa boush.
Kriké ! Kraké ! Momon Tizan i monte dann la foré !
Lo fanm i kol shomin i sava. I marsh, i marsh, i marsh mèm ! Èl i monte dann la foré Piton Boi d’nèf, pli loin ankor, tou zis si èl i kapote pa l’ote koté dann sirk Salazi. Èl i ariv dann in zardin éstraordinèr ; na in pti rivyèr an dous ivrès, mé la pa delo k’i koul, sé domyèl. Avèk in pti mok, èl i amène toultan avèk èl, èl i trap lo myèl, èl i boir épi èl i ranpli in boutèy èl i mète sa dann son tante kouvèrte ; el lé kontan, èl i pans son kaz, i mank ar pa èl dolo na poin lo gou gronouy pou boir ! Sa lé bon, vèy pa, mé sar pou èl tousèl, pa pou in parésssé lé mèm pa kapab fé in sinp z’afèr konm k’i fo !
Aprésa, èl i oi bann frui, éstraordinèr ossi. La pa bann frui konm nana koméla La Rényon, mé bann frui pa parèy : in pé lé blé, in pé lé rouz, in pé la po lé konm vélour… apépré konm manbolo, mé pli méyèr pars manbolo i san la tay lo shate plito. Èl i kass, èl i manz, èl i kass, èl i manz. Fini manzé, èl i armète in pé dann son tante kouvèrte. A ! Nora assé pou èl domin ! L’èr-la, èl i kol shomin ann dsandan, pars la pa loin solèy i lav son pyé.
Kriké ! Kraké ! Momon Tizan i ariv son kaz épi i amont son mari, sak èl la trouvé !
Lo mari i agard sak son madam la porté : li lé jéné, li lé jéné. Dann son kèr, li mazine son madam la parti vol sa déssi la tèr in blan. Si sé sa, traka pou zot ! Mé lo madam i di ali, koté èl i sorte la poin propriyété bann blan épi blan nana mèm frui k’lé z’ot moun, épi dann bann rivyèr nana delo nana lo gou gronouy ou sinonsa krapo. Li di son mari la pa bézoin li trakass tro, pars oussa èl la parti shass sa na poin la kaz demoun. Lo mari lé ankor pli trakassé, mé kossa kli va fé dann in ka konmsa. Lèss kassé batis ! Lèss filé tonton ! V’arivé sak v’arivé si sé z’ot déstiné.
Sa i anpèsh pa lo fanm byin angrènn ali, pars li la pa nyabou trouv in n’afèr èl la trouv dirèk an alan dann la montagn, èl la trouv dirèk an alan dann la foré. Papa Tizan i fèrm son také ! Kossa i rèss ali pou fèr ankor ? Solman, li di èk lo fanm, i fo pi alé landroi èl la parti, pars sirman sa i an apartyin kèlk’in épi èl va fini par an avoir dézagréman. Lo fanm i anvoy ali baladé, i di ali, an kontrèr, shak foi k’èl nora soif èl v’alé dann landroi-la, shak foi èl nora faim, èl v’alé dann so zardin éstraordinèr.
Koton mayi i koul, rosh i flote, zistoir-la la pankor fini, zistoir bann z’ansyin la rakonté é moin moin la fé aryink ramassé. Somènn proshène, dézyinm morso : Grandyab la kapaye lo fanm.
Zistoir G. Gauvin la armassé
Trente sept ans après la poignée de main historique engageant la Nouvelle-Calédonie sur le chemin de la paix, nous prenons maintenant la voie de (…)
Quelques jours avant la tenue du CIOM à Paris, à Saint-Benoît, une centaine d’acteurs politiques (PS-EELV-PCR-Banian-Ansanm-Place Publique), (…)
Madanm Biganbé l’apo fé kui manzé ; misié Biganbé l’apo as manzé-koson. An-minm-tan, tou lé dé i diskit ansanm : « Marsel1 ! Zot i sa fer l’ (…)
Le Comité du patrimoine mondial de l’UNESCO, réuni à Paris, a décidé de retirer trois biens situés à Madagascar, en Égypte et en Libye de la Liste (…)
La réunion du Comité interministériel des Outre-mer (CIOM) organisée le 10 juillet par le gouvernement à Paris, sans la présence des élus locaux, (…)
Mézami souvan dé foi, pou sète istoir d’maryaz, lantouraz famiye i fé lanmanshman é si lo zanfan , karaktèr lé fèb,ala ké li lé anbarké dann in (…)
Les planteurs et usiniers réunis en commission mixte d’usine dans le sud le 7 juillet ne sont pas parvenus à un accord. Dans un contexte où la (…)
Le Parti communiste Chinois (PCC) est né le 23 juillet 1921, à Shanghai, dans la partie colonisée par la France. Le 1er octobre 1949, Mao proclame (…)
Sept prix Nobel d’économie ont appelé à mettre en place un impôt minimum sur les patrimoines des plus riches. Parmi les signataires de cette (…)
Quelques jours avant la tenue du CIOM à Paris, à Saint-Benoît, une centaine d’acteurs politiques (PS-EELV-PCR-Banian-Ansanm-Place Publique), (…)
La commission d’enquête sénatoriale sur l’utilisation des aides publiques aux grandes entreprises a rendu son rapport le 8 juillet, après six mois (…)
Le premier ministre, François Bayrou, s’est exprimé devant les préfets de régions et de départements, ainsi que les secrétaires généraux des (…)
Bann modékri andann forom
27 octob 2012, 17:16, sanm tipoul
Ousa i le dézyinm morso : Grandyab la kapaye lo fanm ? Mi trouv pa. Mersi !