Jenn fiy-la, i apèl Ann Makosinki. Kan èl l’avé kinz an, èl la invant in lanp torsh i marsh san pil, san sharjèr, san riyin, mèm pa in manète dynamo konm nana désèrtènn lanp I marsh ankor zordi. Toulmoun I koné nout kor sé in sours shalèr. Ni koné osi nana léstrésité dann nout kor. Sa lé bien vré, mé koman fé marsh in lanp èk sa ? Sa sé in problem é in bon pé shèrshèr l’apré kas z’ot tèt la dsi. Mé sé lo jenn fiy, mi sort nonm lo nom anlèr la, ké la trouv lo tik-tak an promyé.. Pou trap son bi, èl la tiliz lo l’éfé Peltier.

Lo l’éfé Peltier. Kosa I lé sa ?

L’ané 1834, in l’orlozé fransé, in ga téi apèl Jean Peltier la fé in drol dékouvèrt. Li l’avé arèt son métyé kan li la gingn son trant an pou li fé la roshèrch dann la syans. In zour li la joinn lo dé bout in fil dann in métal i apèl bismuth avèk in batri par dé fil kuiv, inn shak koté. A la ké li romark in koté lo fil bismuth i rojoinn lo fil kuiv li lé sho, épi l’ot koté lo fil bismuth lé fré. Li la rokomans plizyèr foi pou vérifyé si li la pa tronpé, mé son n’afèr lé bon pars shak foi i fé lo mèm z’afèr, épi li troubv lo mèm rézilta… Zot i koné in prinsip la syans k’i fé ké ou i pé rokomans l’éspèryans plizyèr foi é i fo ou i trouv lo mèm rézilta, dann lo mèm kondisyon. Aprésa ou i pé dir, lo rézilta lé bon, pars ou la gingn arfé ali plizyèr foi, é tout demoun va fé konm ou, va trouv lo mèm rézilta. Dakor, bon pou sa mèm, mé kosa i fé avèk sa ?
Na poin lontan la nyabou fé bann z’afèr pratik avèk sa : par ébzanp frizidèr l’oto, bann pti sistèm pou rofroidi l’ordinatèr épi d’ot z’afèr ankor. Touléka sa in bon tik-tak pou lo progré téknik.

Koman jenn fiy-la la trouv l’idé fé in lanp torsh bazé dsi prinsip-la ?

Si son papa lé kanadien, son momon i sort Philippines. Souvan, dopi l’az dé z’an èl i sava avèk son famiy pou pas vakans la-ba, donk èl na in bonpé dalon-dalone dann lo péi. In zour in dalone aèl i di aèl dsi internet èl la pa gingn son l’égzamin. Dann son tèt èl i di ? In fiy briyan konmsa la pa gingn son l’égzamin ? Sa lé pa posib. Son momon i ésplik aèl, dann vilaz na poin kouran é kan i ariv sétèr d’soir i fo toulmoun i sava dormir. Si tèlman na poin lo tan pou aprann loson épi fé dovoir san konté lo bann korvé marmay i doi fé kan i fé klèr. L’èr-la, èl i di dann son kèr, i fo èl i trouv in sistèm pou ède bann marmay lo mond antyé an avoir z’ot diplom ; sirtou sak la poin kouran son kaz (1,4 milyar d’moun d’apré sak i di)

Koman èl la fé son l’invansion

Ala koman i ésplik son l’invansyon : nana plizyèr plak métal groupé dé par dé (konm bann in pèr) rant dé plak an séramik. L’intèryè la min-la paume par l’fète - i aport la shalèr, é l‘èr ki sirkil dann lo lanp krèz i aport lo fréshèr.
Son papa lé diréktèr in gran laboratoir dann in l’institi téknolozik. L’androi-la èl i pé trouv sa k i fo pou fé son matèryèl épi pou lo bann prinsip in gro travay dsi internèt la pèrmète aèl asir son baz dann la téori. Avèk sa èl la gingn invant in lanp krèz : « Hollow Flash light ». Konm moin la fine ékri son mazi-fasonn parlé pars la poin arien lé majik, tout lé syantifik - I ropoz dsi lo l’éfé Peltier. I apèl sa galman lo l’éfé termo-éléktrik. L’énèrzi i déklansh kan i mète dé matéryo kondiktèr kouran, inn fré, l’ot sho inn dsi l’ot. I spass sak i apèl in diférans potansyèl épi na in kouran k’i sirkil.

Pou l’instan lo lanp i klèr konm troi bouzi par la, épi i rès alimé in vintène minit, mé lo jenn fiy i éspèr travay son produi pou amélyor ali ankor bokou. Pou l’instan èl la gingn lo pri Google Science fair dann lo katégori kinz-sèz an.

Kèl konsékans pou èl é pou son l’invansion

I parétré plizyèr l’antropriz la fine pran kontak avèk èl pou travay dsi son projé ; el lé pa kont solman èl i éspèr bann moun dann péi pov va gingn tir parti son l’invansion sé pou sa èl lé pa présé pou sign kontra ; el i vé gard in kontrol dsi !… Kisa la di la jénès na poin bann bon prinsip épi bann bon l’intansyon ; touléka, ala in légzanp demoun i vé rann aèl itil dan la vi é pou tout l’imanité.

NB Moin la pa invant sak moin la ékri, moin la trouv dsi internet. Tout sak i vé, i pé alé kisoi ékout lo bann vidéo, kisoi lir lo bann l’artik. Toulfason i anmank pa l’informasyon la dsi… pétète zot va gingn z’idé zot osi-nou lé pa plis, nou lé pa moins. Nou l apa konm shovrète kant mèm !