Kozman gramoun kominis

In viktoir ta nou, nout tout Rénioné

13 février 2006

La départmantalizasion, in viktoir rénioné. La lit té long, mé tout gramoun nou la koz ansanm si koté Sint-Sizane ièr, i di anou la poin pou débouzé : si la Rénion la avansé, sé gras lo soubat lo pèp rénioné la suiv ansanm Parti kominis rénioné.

Diz èr, onz èr, si koté bokaz, kari la pokor ariv si la tab. Domoun i rant, i asiz, tout domoun ni kroiz i di anou zot la ni antann bann diskour, la ni antann an partikilié sat Paul i sar dir. Anou, déor, dovan gran baro rouvèr, sou lonbraz piédboi, sinonsa koté létan, ni di gramoun koz pou nou, koz pou la zénès, asplik anou zistoir na poin si lontan.

Bli pa dérièr, mé rogard dovan

Louis Bénard i rès la Rivière Saint-Louis, li lé né en 1950, kinm li té baba tann lèr la Rénion la ni in départman fransé, kinm li la grandi "san zésplikasion" ; "nou la apri si l’ta" li di, "nou lé né d’dan". Louis Bénard i di : "zordi, in zour istorik pou nou, pou rapèl sak Verzès, lo vié, la fé. La anminn plinn sanzman sosial. Lontan nou lété pa lib kom nou lé mintnan. Dovan biro d’vot, nou lété poursuivi par lé nervi de droite. Mintnant èk lévolision, gras la gos la rant au pouvoir, la sanzé. Zordi i fo toulmonn i remèt o travay pou kontinié avansé, rogard dovan nou".

"Moin navé 22 zan"

Dann lonbraz, ni sa koz sanm Alexandrine, soisandizuit an, èk son kamarad Jeanne, lé dé i rès La Marine. Pou Alexandrine, la fèt ièr "sé in gran lévénman : la départmantalizasion, san Verzès-Lepervans, nou noré pa giny sa". El i souvien : "la fali débat pou ariv koma zordi. San zot, noré pa giny sa. Sé inn afèr lé rar i fèt, pa toultan, mé la soisant an. Domaz sat la fé sa lé mor. Moin navé vinndé zan a lépok, moin té rès lo Por. Lèr Pér Verzès èk Lepérvans, la parti pou alé an Frans, té in gran fèt o Por".
Alexandrine i pas témoin : "lontan domoun té mizèr, bann vyè té mor dann travay, san retrèt. Koméla nou lé érèz. Mé gras aki ? Gras azot. Koméla i di Debré la fé sa, lé pa li, Debré la ramas ban zanfan pou anvoy la Frans. Marmay koméla i kroi pa lontan té koma, mi rakont, mé i fé pi in kont èk tousa, la vi lé bèl... Dann tan, mizèr té port in kont".

La zénès dann ron

Jean-Louis Véry i rès Sin-Bénoi, li na trant sèt an, dizon in moun tann dan l’anparmi. Pou li "sé in tré bèl manifestasion, bon pou la mémoir, pou rann omaz o vié, o parti. Mi koné tré bien listoir. Papa, granpèr la rakont amoin listoir vyè konbatan pou La Rénion. Zot la pas la mizèr, la débat. Sosialman, na ankor pou batay zordi, pou travay, pou légalité sosial. In zourné koma lé bon osi pou lo zèn, parl azot sat kamarad la sibi".
Gilbert Hoarau i sort l’ilèt a kord, li kri anou rézon la zourné ièr : "ténir mémoir, dir tous ke lété né i vien de qui ! Koz lordonans Debré, la frod, batay... Lo PCR zordi konm lontan i fé baraz sistinm kapital, na réisir domin par la zénès ki gonf".

Kamarad la lit

Sou lonbraz piédboi bokaz, ni sa koz sanm in group la Rivir. Joseph-Claude Caro lé kontan, in zourné koma pou "retrouvé tou lé vié kamarad, voir sat Paul va di anou. Nou la lité. Heureusement que la situation politique la changé. Avan, nou navé pa le droi o vote. Moin personélman, sé laz 34 an, en 1971, moin la koul mon premié biletin. Sansa grenade lacrymozén i bouzyé toulmonn". Koté d’li, Jean-Claude Lafosse i kontini : "Domoun té mi an prizon pou rien di tou. Tousa sé la loi de droite". Alix Bernard i ézit pa di anou "larmé té fé la guèr kont in pèp dézarmé. Rozman nou la pu roprann la Méri en 1971 èk Dambreville".

Linportans sé k’la bokou évolié

Koté létan, Benoît Paravémon, in moun i rès Kartié Fransé, soisant katr an, i di anou ankor : "linportans sé k’la bokou évolié gras lo PCR, parti bann maléré. Dann la vi, falé travay pou manzé. Koméla lé fasil, lontan nou té manz badamié, zak, nou té port kann... Opré paravan, bann zèn i dékone bonpé. Mé zot lé éré. Marmay i manz pi do pin. Anou té manz do pin rien k’dimans, mé sinon patat, manioc. Pou alé lékol, falé dsann a pié dopi Dé riv...".
Li ésplik anou li fé pas listoir : "moin na nèf zanfan, vinn-troi ti zanfan, banna i ékout amoin, mi ésplik azot, mé marmay zordi fine ariv délika".
Komémor moi d’mars 48 lé pou li "osi inportan ké labolision lésklavaz" : "dann tan lavé poin rien pou nou, si la fin nou la giny in pé. Sé gras in parti koma la fine giny sa".

Eiffel


Témoignage

Jules Kibio : "Sans Départementalisation, pas de retraite pour les Réunionnais"

Aujourd’hui, Jules Kibio, âgé de 81 ans, vit au Chaudron à Saint-Denis. Dans les années 40, il travaille comme docker au Port, sous la responsabilité de Léon Lépervanche. Puis, il rencontre Raymond Vergès. Depuis cette période, "je n’ai jamais changé ni de chemise, ni de chapeau", dit-il en riant. Lorsque La Réunion passe du statut de colonie à celui de département, il est journalier sur les terres d’Auguste Fourcade aux Avirons. Avec ses amis et malgré la mauvaise humeur de son employeur, ils laissent tout pour fêter cette victoire politique.
"Du temps de la colonie, le travailleur ne jouissait d’aucun droit. L’employeur disposait des pleins pouvoirs, et du jour au lendemain, sans motif, le travailleur pouvait se retrouver à la rue. Avec la départementalisation, La Réunion se mettait en route vers des changements, notamment sur les conditions de travail. Après des années d’efforts, le travailleur bénéficiait d’une retraite", se souvient-il. Avant la départementalisation, "navé doktèr lo sicré", et puis petit à petit, les conditions de santé ont commencé à s’améliorer sensiblement.

Jean-Fabrice Nativel


Militan Saint-Louis

Roland Julie (72 ans) avait 12 ans quand la départementalisation est née. Il garde un souvenir mi-figue mi-raisin de cette date historique. Habitant alors à Sainte-Rose, ce marin pêcheur retraité note que sa ville de l’Est était quelque peu oubliée, et qu’il a fallu bien des années après 1946 pour commencer à percevoir les vertus de la départementalisation. Pour autant, il note que la santé a évolué, tout comme le système éducatif. Sa femme, aujourd’hui décédée, était matrone. Il se rappelle qu’elle soignait à base de plantes les malades de son quartier du Petit Brûlé à Sainte-Rose, si ce n’est des gens de toute la ville. "Sinon, té falé alé Sin-Benoi po trouv lo promié médesin, é a-pié mounoir, sinonsa an sharèt. Na rienk bann groblan navé loto, ou sheval", précise-t-il. Et de poursuivre : "zordi, mi pé dir, tout mon zanfan la parti lékol. La pa tout la réisi, mé tout i koné lir, ékrir. Moin mi gingn ziss konté, é péshé. Mé si fo dir, grass à la départmantalizasion, tout zanfan té pé alé lékol, kinm si défoi bann paran té obliz azot alé travay, parske la sitiasion té ankor dir, malizé". Mais, pour ce militant PCR, c’est surtout les droits des travailleurs qui ont évolué après la départementalisation "minm si nana ankor bonpé zafèr po fé. Orèzmam, nana sindika".

 Bbj
 

Parti communiste réunionnais PCR

Signaler un contenu

Un message, un commentaire ?


Témoignages - 80e année


+ Lus